بررسی ابعـاد خوداتکـایی صنعت پتروشیمی ایران
دکتر علی محمدی پور
وضعیت داوری مقاله: مقاله حاضر در کتاب مجموعه مقالات علمی پژوهشی تخصصی محور اقتصاد به چاپ رسیده و در یازدهمین کنگره علمی- پژوهشی کشوری همکاریهای دولت، دانشگاه و صنعت در 4 و 6 اسفند ماه سال 1386 در شهر تهران به صورت سخنرانی در محور اقتصاد برگزیده شد. نهایتاً این مقاله از بین کلیه مقالات ارائه شده در کنگره، بعنوان مقاله برگزیده و برتر موفق به دریافت لوح و سکه گردید.
چکیده:
خوداتکایی مفهومی است که در اغلب مطالعات اقتصادی پیشین متبین کنندة نظام اقتصادی بسته بوده و در اکثر موارد در اقتصادی با گرایش ساختاری بسته و روابط اجتماعی‌سیاسی محدود مورد توجه قرار می‌گیرد. ولیکن اقتصاد امروزی با نگرشهای جهانی شدن(جهانی‌سازی) و آزادسازی مکانیزم اقتصادی، مفهومی متمایز برای خوداتکایی (همراه با حرکت به سمت اقتصاد باز)، قائل است. شایان ذکر است خوداتکایی در مفهوم اولیه به معنی حداقل وابستگی فرایند تولید و در مفهوم دوم به معنی حداقل وابستگی خالص فرایند تولید و تجارت به خارج(بخصوص با کشور خاص) میباشد. لذا در مطالعات اخیر وابسته‌سازی بالای اقتصاد خارج در کنار ایجاد وابستگی در اقتصاد درون، میتواند به مفهوم افزایش خوداتکایی نسبی باشد، البته این در حالی است که تداوم فرایند تولید با کمترین اتکاء به اقتصاد خارج بتواند عمل نماید. در صورتی که صنعت پتروشیمی ایران را به عنوان یک صنعت، فارغ از ارتباطات بالادستی و پایین‌دستی آن مورد ارزیابی قرار دهیم. پس از ارائه فرصتها و تهدیدهای صنعت پتروشیمی کشور، تحلیل خوداتکایی بر مبنای فرایند تولید با مولفه‌هایی چون چگونگی تامین مواد اولیه، مهارت و علم و دانش و تکنولوژی و ماشین‌آلات، در مجموع خوداتکایی نسبی قوی را در این صنعت نشان میدهد. از سوی دیگر نیز بررسی شاخص‌های اقتصادی‌تجاری خوداتکایی صنعت پتروشیمی در بازة 16 سالة پس از جنگ تحمیلی(84-69) حاکی از کاهش شدید درجه وابستگی اقتصاد به تجارت جهانی محصولات پتروشیمی، خیز تازه در روند افزایشی وسعت ارتباطات بین‌المللی از سال 82، افزایش سریع تجارت درون‌بخشی از سال 74 و نهایتاً کاهش تدریجی سهم صنعت پتروشیمی از تجارت کشور و ساکن شدن آن در مقادیر 04/0 میباشد. همچنین با استفاده از آزمون علیت گرانجر متبین گردید که یک رابطة دو طرفه ما بین شاخص اقتصادی خوداتکایی(خالص ارزآوری) صنعت پتروشیمی ایران و رشد اقتصادی این صنعت وجود دارد. تا اینجا صنعت پتروشیمی به صورت انفعالی، فارغ از ارتباطات پسین و پیشین مورد بررسی قرار گرفت. ولیکن نگرش سیستمی به طیف صنعتی در برگیرندة صنعت پتروشیمی گویای عدم خوداتکایی این مجموعه گسترده سیستمی، به دلیل عدم توسعه صنایع پایین‌دستی پتروشیمی میباشد. در حقیقت وفور مواد اولیة نفتی و گازی در کشور که عامل اصلی ایجادکنندة خوداتکایی در بررسی انفعالی صنعت پتروشیمی بوده است؛ در نگرش سیستمی، یکی از مهمترین دلایل توسعه نامتوازن این سیستم میباشد.
واژگان کلیدی: شاخص اقتصادی خوداتکایی(خالص ارزآوری) صنعت پتروشیمی ایران، درجة وابستگی اقتصاد به تجارت جهانی محصولات پتروشیمی(DDTP)، سطح تجارت بین‌المللی محصولات پتروشیمی(LITP)، درجة ادغام تجارت بین‌المللی محصولات پتروشیمی(IITP) و سهم صنعت پتروشیمی از تجارت جهانی کشور(SITP).